औषधीको बारेमा परिचय ।
आदरणिय महानुभावहरु !
हामीहरूले आफैले केहि औषधी बनाएका छौँ । तिनै नयाँ औषधीहरुका बारेमा केहि परिचय तथा विवरणहरु प्रस्तुत गर्दछौँ । हामीहरु मेडिकल डाक्टरहरु हौँ । विरामीहरुको उपचारका क्रममा महसुस गरिएका कमिकमजोरीहरुलाई केलाउदै जाँदा मानव जीवनका स्थुल शरीरका कतिपय रोग तथा लक्षणहरुको उपयुक्त उपचार नभएको अनुभवहरु विरामीहरुले गरेका थिए तथा कतिपय अनुभवी डाक्टरहरुले पनि विरामीहरुका केहि लक्षणहरु तथा समस्याहरुको उपयुक्त उपचार हुन नसकेको महसुसहरु गरेका थिए । तर विरामीहरुका उपयुक्त उपचार हुन सक्ने उपायहरु नहुदा पनि डाक्टरहरुले विवस भएर आफुसँग उपचारका जे तरिका उपायहरु छन् तिनै उपचारका सल्लाह सुझाबहरु तथा निर्देशनहरु दिने चलनहरु छन् भने विरामीहरु पनि अझै उपयुक्त उपचारको खोजीमा विभिन्न डाक्टरहरु सँग परामर्शहरु लिदै यो डाक्टरबाट अर्को डाक्टर, एउटा हस्पिटलबाट अर्को हस्पिटल जाने गर्दै परामर्शहरु लिने उपचारहरु गराउने र अन्य आफन्त चिनेजानेकाहरुको सुझाबहरु अनुसार अन्य घरेलु उपचारहरु अपनाउने तथा विभिन्न लामा झाक्रीहरु कहाँ गएर झारफुकहरु पनि गराउने चलनहरु छन् । कतिपय मानिसहरु जस्ले घरेलु उपचार विधिहरु तथा लामा झाक्री फुकफाक विधिहरुमा विश्वास गर्दैनन् तर त्यस्ता विश्वास नगर्ने भन्ने मानिसहरु पनि आपद पर्दा विवश भएर यस्ता घरेलु उपायहरु पनि गर्ने चलन छन् नेपालमा । यसरी कतिपय रोग तथा लक्षणहरुका समाधानका उपायहरु उपयुक्त नभएर मानिसहरु भौतारिरहेका र हारगुहार गर्दै गरेका अनुभवहरू गरेका थियौँ । खास गरेर हरेक मानिसमा ठिलोचाडो देखिने शारीरिक लक्षणहरु जस्तै हात दुख्ने, खुट्टा दुख्ने, जोर्नीहरु दुख्ने, ढाड दुख्ने, कम्मर दुख्ने, घाँटी दुख्ने, टाउको दुख्ने, खोकि लाग्ने र कफहरु आउने, तागत कम हुने, थकाई लाग्ने तथा दिमाग थाके जस्तो भएर याद गर्न नसक्ने जस्ता लक्षणहरु प्राय हुन्छन् । यस्ता लक्षणहरु कहिले लामो समय सम्म रहिरहने, कहिले अलिअलि सन्चो भएपनि फेरि पटकपटक आउने हुन्छन् । यस्ता रोग र लक्षणहरुले नछोडे पछि र डाक्टरहरुका उपचारले पुर्ण समाधान दिन नसकेपछि मानिसहरु बाध्य भएर यिनै खोकी, यिनै दुखाइहरु, कमजोरीहरु र पिडाहरु बोकेर बाचिरहेकाहुन्छन् र यिनै लक्षणरहरु सँग बाच्ने बानी परिसेकोहुन्छ ।
त्यसैले हामी डाक्टरहरुले आफ्नो क्षमताले भ्याए अनुसार त्यस्ता समाधान हुन नसकेका समस्याहरुका उपचारका लागी केहि थप अध्ययनहरु गर्ने गरेका थियौँ । अध्ययनको क्रममा विभिन्न किताबहरु पढियो, पुराना वेदशास्त्रका कितावहरुमा उल्लेख गरिएका तर्कहरुमा अध्ययन गरियो साथै विभिन्न वनस्पतिहरु, जडीबुटीहरुका बारेमा अध्ययन गरियो । प्रकृतीमा भएका वनस्पतिहरुका जीवनशैली, विभिन्न जनावरहरुका जीवनशैली तथा मानव जातीका जीवनशैलीहरुका बारेमा अध्ययनहरु तथा परिक्षणहरु गरियो । संन्सारभरका डाक्टरहरु र हस्पिटलहरु तथा चिकित्साशास्त्रका अध्ययन संस्थानहरुले दिने गरेका उपचारका सुझावहरु, उपायहरु, विधिहरुका बारेमा हामीमा ज्ञान थियो र ति सबै प्रयासहरु कहिलेकहिले अपुर्ण भएका अनुभवहरु गरिएको थियो । हुनत उपयुक्त उपचार हुन नसकेका रोग तथा लक्षणहरु धेरै छन् । सबै समाधान हुन नसकेका रोग तथा लक्षणहरुका बारेमा खोजी गर्न समाधानका उपायहरु खोजी गर्न हामीमा पर्याप्त ज्ञानहरु, अनुभवहरु र स्रोतहरु थिएनन् । तर त्यस्तै थुप्रै रोग तथा लक्षणहरु मध्ये केहि रोग, लक्षण तथा समस्याहरुका बारेमा हामीमा ज्ञानहरु थिए, अनुभवहरु थिए र थुप्रै विरामीहरुका अनुभवहरु सुन्ने देख्ने मौका मिलेको थियो र हामी आफै डाक्टरहरु भएको हैसियतले ति समस्याहरूका समाधान गर्न गर्न कोसिस गरिएको थियो । यिनै समस्याहरुका बारेमा गरिएका हाम्रो खोजीले केहि नयाँ तर्कहरु, सल्लाह सुझाबहरु र उपचारका नया विधिहरुका जानकारीहरु प्राप्त भएकाछन् । अति विकशित भनिने देशहरुका ठुला ठुला प्रयोगशालाहरुमा गरिएका अध्ययन, अनुसन्धानहरूबाट निकालिएका उपायहरुमा पुर्ण समाधानहरु नभेटिएको अनुभव भएर अब उपचारका अन्य उपायहरुको खोजी गर्ने प्रयास गरिएको हो । हामी सँग विकशित देशहरुमा जस्ता विकशित प्रयोगशालाहरु उपलब्ध थिएनन् तर पनि हामी सँग उपलब्ध सिमित स्रोत र साधनको परिचालन गरेर मानव जीवनका उपयुक्त समाधान हुन नसकेका रोग तथा लक्षणहरुलाई ध्यान दिएर प्रकृतीमा भएका वनस्पतिहरुमा तथा जीवहरुमा सुक्ष्मरुपमा ध्यान पुर्याएर खोजी मनन तर्क बितर्कहरु गरिन थालियो । गहिरिएर हेर्दा मानव जीवनका, चराचुरुङ्गिहरुका, जनावरहरुका र वनस्पतिहरुका जीवन, जीवनशैली र तिनीहरुका जीवनमा भेटिएका शारीरिक समस्याहरु, रोग तथा लक्षणहरु, रोगबाट बच्ने कतिपय उपायहरु मिल्दा जुल्दा थिए । सबैकुराहरु बुझ्न त अवस्य पनि सकिदैन तर केहि नजिकबाट देखिएका गुणहरु लक्षणहरु मिल्दाजुल्दा थिए। वनस्पतिहरुको पनि जन्मने, हुर्कने, रोग लाग्ने, चोटपटक लाग्ने, दुर्घटनाहरु हुने, हाँगाहरु भाचिने फेरि पलाउने हुँदा रहेछन्, कुनै कुनै वनस्पतिहरु बुढो भएर जीउ बाङ्गो भए पछि फेरि सिधा भएर पलाएर पुन बाच्दा रहेछन् । यिनै वनस्पतिहरुको अनुभवहरू र क्षमताहरुका आधारमा ति वनस्पतिहरुका सेवन घरेलु उपचारमा प्रयोग गरिएका रहेछन् । त्यसै गरेर कतिपय जनावरहरुका सेवनले त्यो जनावरको जस्तो गुणहरु क्षमताहरु मानिसमा आएको अनुभवहरु गरेका रहेछन् र यसै गुणहरुलाई उपयोग गरेर उपचारका विधिहरु बनाएका रहेछन् । त्यस्तै त्यस्तै थुप्रै तत्थ्य तथा प्रमाणहरु जुटाउन सफल भइयो । यिनै प्रकृतीमा भएका सबै खालका वनस्पतिहरु तथा जीवहरुको अध्ययन गर्दा हिमालयमा भएका वनस्पतिहरु तथा जीवहरुको जीवनशैली र तिनीहरुको बाच्न र आफ्नो आयु लम्ब्याउन गरिएको सँघर्षका उपाय र विधिहरुमा हाम्रो ध्यान पुग्यो । हिमालयको त्यो कठिन जीवनमा पनि जीवहरु थिए । हिमालयको उच्च ठाउमा पाईने वनस्पतीहरू तथा जीवहरु र हिमालयका अलि तलतिर सजिलै ठाउमा उम्रने हुर्कने वनस्पतिहरु तथा जीवहरु फरक फरक प्रकृतीका थिए । हिमालयको त्यस्तो उच्च कठिन ठाउ, चिसो ठाउ, माठो नभएको ढुङ्गा पथ्थर मात्र भएका ठाउमा पनि केहि लेउ जस्ता देखिने, यसो हेर्दा ढुङ्गामा रँगाएको जस्तो देखिने अति सुक्षम जीव वनस्पतिहरु हुदारहेछन्। ति वनस्पतिहरु तथा सुक्ष्म जीवहरुको अति कठिन अवस्थामा पनि बाच्न सक्ने, प्रजनन् गर्न सक्ने, आफ्नो सुरक्षा गर्न सक्ने क्षमता हुँदारहेछन् । त्यहा हिमालयका नजिकमा अलि तल रहेका जीवहरु वा वनस्पतिहरुले त्यो उच्च ठाउमा रहेका जीवहरु तथा वनस्पतिहरुको भोजन, उपयोग गरेर जीवन चलाएका हुदारहेछन् । यसरी ति उच्च स्थानमा हुने वनस्पतिहरु तथा जीवहरुको प्रयोग गर्दा अलि तल तिर बस्ने बाच्ने जीवहरुको पनि बाच्न सक्ने सँघर्ष गर्न सक्ने क्षमता बढेको हुँदो रहेछ । त्यसैले त्यस्ता हिमालय तिर बस्ने ठुला जीवहरुमा चिसोमा बस्ने बाच्ने क्षमता, उकालो ओरालो सजिलै गर्न सक्ने क्षमता, कम अक्सिजनमा पनि सजिलै सास फेर्न सक्ने क्षमताहरु हुँदारहेछन् । हिमालयको तल्लो भेग तिर हरियाली प्रसस्त भएको ठाउमा मानिसहरु बसोबास गर्ने गरेका हुँदारहेछन् । हिमालयको आसपास नजिक बसोबास गर्ने मानिसहरुले हिमालयको माथिल्लो अति चिसो र कठिन भेगमा पाईने वनस्पतिहरु तथा जीवहरुको सेवन भोजन गर्ने चलन थियो र आजकाल पनि त्यसै गर्दा रहेछन् । यसरी ति हिमालयका वनस्पतिहरु तथा जीवहरुको प्रयोग, सेवन भोजन गर्दै जाँदा ति मानिसहरुमा ति वनस्पतिहरु तथा जीवहरुलाई चिन्ने, तिनिहरुको गुणहरु चिन्ने, उपयोगिताहरु चिन्ने क्षमता आएछन् । यसरी ति मानिसहरुले त्यस्ता वनस्पतिहरु, जीवहरुलाई चिनेर ति वनस्पतिहरु वा जीवहरुलाइ उपचारको रुपमा आफैले पनि प्रयोग सेवन भोजन गर्ने र अरु मानिसहरुलाई पनि प्रयोग तथा सेवन गर्न सिकाउदा रहेछन् । जुन वनस्पतिहरु तथा जीवहरुको प्रयोग विभिन्न उपचारका लागी प्रयोग गरिन्छ त्यस्ता वनस्पतिहरु तथा जीवहरुलाई जडीबुटीहरु भनिन्छन् । यस्ता जडीवुटीहरुका बारेमा पौराणिक कालका पुराणहरु, कथाहरुमा विभिन्न सन्दर्भमा उल्लेख तथा चर्चाहरु गरिएका छन् । हिन्दु वेदशास्त्रका आयुर्वेद तथा अन्य ग्रन्थहरुमा यस्तै थुप्रै जडीवुटीहरुका उपयोगका बारेमा उल्लेख गरिएका छन् । त्यसै गरेर आजको हाम्रो जीवनमा पनि नेपालको हिमालयको वरपर तिर बसोबास गर्ने मानिसहरुमा र हिमालय पारी तिब्बती समुदाय तथा चिन तिरका मानिसहरुमा यस्ता जडीबुटीहरूका प्रयोगहरू गर्ने चलनहरू प्रसस्त छन् । हुन त सबै जडीबुटी भनिएकाहरुको प्रभावहरू लाभदायी छन् कि छैनन् भनेर यकिनका साथ भन्न सकिदैन् र यस्ता विषयमा जाच गरेर सहि हो वा होईन भनिदिने निकायहरु कमै हुन्छन् । जनताहरु अन्जानमा जडीबुटिहरु भन्दै उपचारका प्रभाव नभएका वनस्पतिहरुको प्रयोग गरिरहेका हुन्छन् भने गलत उद्देश्य लिएका मानिसहरूले नजानेका मानिसलाई ढाट्ने उद्देश्यले उपचारका प्रभाव नभएका वनस्पतिहरुलाई पनि जडीबुटी भन्दै प्रचार गर्दै गलत फाईदा लिईरहेका हुनसक्छन् । सबै जडीबुटीहरु लाभदायी हुन्छन् भनेर भन्न सकिदैन र हामीले पनि सबै जडीबुटी भनिनेहरु लाभदायी हुन्छन् भन्न खोजेका होईनौँ । तर हामीले प्रस्तुत गरेका जडिबुटीहरु पौराणिककालमा देवीदेवताहरुले औषधीको रुपमा प्रयोग गरिएको भनेर उल्लेख गरिएको थियो र नेपालका मानिसहरुले ति जडीबुटीहरु हजारौ बर्ष देखि प्रयोग गर्दै आएको चलन चल्तीहरु थियो र हामी आफै पनि यस्ता उपचारका प्रयोग विधि तथा त्यस्का सकारात्मक प्रभावहरुका प्रत्यक्ष दर्शि भएका थियौँ कहिले काही आफै पनि सहभागी हुने मौका पाएर जडीबुटीहरु खोज्ने तयार पार्ने खुवाउने र प्रभावहरु हेर्ने गरेको थियौँ भने कतिपय जडीबुटीहरु हामी आफैले प्रयोग गरेको र परिवारमा पनि प्रयोग भईरहेको र तिनिहरुको सकारात्मक प्रभावहरु परेको अनुभवहरु थियो । त्यसैले गर्दा यी जडीबुटीहरुका उपचारका विधिहरु बिषालु छैनन् भन्ने प्रमाण प्रसस्त थियो । अझ गहिरिएर भन्नु पर्दा कुनै कुनै रोग तथा लक्षणहरुका उपचारहरुको प्रभावकारितामा हस्पिटलका डाक्टरहरुले दिएका उपचारबाट ठिक नभएर यस्ता घरेलु उपचार वा जडिबुटीका प्रयोगबाट सकारात्मक प्रभावहरु पाईएको थियो । आधुनिक मेडिसिनमा प्रयोग भइरहेका कतिपय औषधीहरु पनि पहिला जडीबुटी विधिमा प्रयोग भईरहेका जडीबुटीहरूबाट निकालिएका हुन् । हामीले हाडजोर्नीको दुखाईहरु सम्बन्धित लक्षणहरु भएका विरामीहरुका लागी, खोकी र त्यस सँग सम्बन्धित कफ आउने लक्षणहरु भएका विरामीहरुका लागी, थकाई धेरै लाग्ने कमजोरीहरुका लक्षणहरु भएका विरामीहरुका लागी र दिमाग थाक्ने लक्षणहरु भएका विरामीहरुका लागी केहि सहयोग पुर्याउने जडीबुटीहरूका समिश्रणहरु तयार गरेका छौँ । अलि विस्तृतमा भन्नु पर्दा हामीले तयार गरेका समिश्रणहरु हुन् ।
1. Pain Relief KF : यो समिश्रणले पुरानो हाड जोर्नीका दुखाई, खुट्टा दुखेको, कुर्कुच्चा दुखेको, घुडा दुखेको, कम्मर दुखेको, ढाड दुखेको, घाँटी दुखेको, टाउको दुखेको, हात दुखेको, नसा च्यापिएको भनिएका विरामीहरुलाई सहयोग पुर्याउछ । यो औषधी मुखभित्र हालेर स्प्रे गरेर खाने हो ।
2. Pain Relief External +2: यो समिश्रणले माथी वर्णन गरिएका दुखाईका लक्षणहरु साथै अति बढि दुखेर दुखेको ठाउमा सुनिएको पनि छ अथवा रातो पनि भएको छ भने त्यय अवस्थामा यो औषधीको बाहिरी प्रयोग गर्ने हो । यो Pain Relief External +2: प्रयोग गर्दा Pain Relief KF सँग प्रयोग गर्ने हो ।
3. Pain Relief Relax +3: यो समिश्रणले माथी वर्णन गरिएका दुखाईका लक्षणहरुमा लामो समय देखि दुखि राखेको र दुखाईले सुत्न गाह्रो, निन्द्रा लाग्न गाह्रो भईरहेकोछ भने त्यसको समस्या कम गर्न सहयोग पुर्याउछ । यो समिश्रण माथीको समिश्रण Pain Relief KF, Pain Relief External +2 सँग प्रयोग गर्ने हो । यो समिश्रण मुख भित्र राखेर खान मिल्छ र दुखेको ठाउमा बाहिरी प्रयोग गर्ने हो ।
4. Pain Relief Synovial +4: यो समिश्रण पुरानो लामो समय देखि हाड जोर्नीहरु दुख्ने, हिड्दा उठ्दा बस्दा जोर्नीहरु पड्केको आवाजहरु आउने, पटक पटक दुख्ने, काम गर्ने वेलामा दुख्ने, हस्पिटलका डाक्टरहरुले हड्डि खिईएको छ भनेका अवस्थामा वा घुँडाको हड्डी खिईएकोले घुडाको जोर्नी फेर्नु पर्दछ भनेको अवस्थामा यस समिश्रणले सहयोग पुर्याउन सक्दछ । यो समिश्रण माथीको समिश्रण Pain Relief KF, Pain Relief External +2, Pain relief Relax +3 सँग प्रयोग गर्ने हो । यो समिश्रण दुधमा भिजाएर खाने हो ।
दुखाईहरुका विभिन्न कारणहरु र विभिन्न स्तरहरु हुन्छन् त्यसैले दुखाइको कारण र स्तर अनुसारको प्रयोगका लागी विभिन्न पेन रिलिफहरु बनाईएका हुन् । यि माथी उल्लेखित पेन रिलिफहरु Sedetive वा Tranquilizer होईनन् । यि औषधीहरुले दुखाई कम गर्नुका साथै पुनः निर्माण (Regeneration) गराएर दुखेका अङ्ग स्वस्थ बनाउन प्रयास गर्छ।
दुखाईको उपचारमा अपनाउनु पर्ने साबधानी :
वास्तबमा शरीरमा दुखाईहरु हुनु भनेको रोग होईनन् । शरीरमा यो दुखाईको अवस्था भनेको विभिन्न रोगहरुका लक्षणहरु मात्र हुन् । शरीरले दुखाईको अनुभव गर्नु भनेको शरीरले प्राकृतिक रुपमा बचावट गर्न खोजेको हो । यस्ता दुखाईहरुका कारणहरु विभिन्न हुन सक्छन् । शरीरमा दुखाई आउनुको कारण शरीरको बाहिरी देखिने भागमा वा शरीर भित्रका भित्री अङ्गहरुमा भएका सुक्ष्म कोषहरु टुक्रन गएर त्यसबाट पैदा भएका अवस्थाहरु हुन् । शरीरका त्यस्ता कोषहरु टुक्रने प्रकृयाहरु सुक्ष्म नदेखिने अवस्थामा टुक्रिरहेका वा ठुला देखिने अवस्थामा टुक्रने प्रकृयाहरु भईरहेका हुनसक्दछन् । यस्ता टुक्रने अवस्थाहरु विभिन्न ईन्फेक्शनहरुका कारणले हुन सक्दछन् अथवा बाहिरी वा भित्री चोटपटकका कारण हुन सक्दछन् । यसरी चोट पटक लागेर वा ईन्फेक्शनहरु हुँदा शरीरका कोषहरु टुक्रन गएर शरीरमा दुखाई हुनेरहेछन् । त्यसैले हरेक पटक विभिन्न दुखाईहरु हुँदा शरीरमा कुनै कारणहरुले कोषहरु टुक्रने भई रहेका हुनसक्दछन् । कहिलेकहिले ति टुक्रने कार्यहरुलाई शरीरको बचावट गर्ने शक्तिले आफै सन्चो गराएको हुन्छ, कहिलेकहिले आफै सन्चो हुने फेरी आउनेहुन्छ, कहिले कहिले आफै सन्चो नभएर डाक्टरहरु उपचार विधिहरुबाट सन्चो भएका हुन्छन् भने कहि कहिले कुने उपायहरु नलागेर झन् झन् बढेर अशक्त विरामी बनाउदै मृत्युमा पुर्याउन सक्दछ। त्यसैले शरीरमा अलि बढि दुखेको वा धेरै दिनदेखि दुखेको वा पटकपटक दुखेको अवस्थामा नदुख्ने औषधी खाईहाल्नु भन्दा दुखाइका कारण पत्ता लगाएर मात्र दुखाई नहुने औषधी खानथाल्नु उचित हो। डाक्टरहरुले आवस्यक जाचहरु गरि शरीर भित्र वा बाहिर पैदा भएका दुखाईका कारण पत्ता लगाईदिन्छन् । त्यसैले दुखाईहरू हुँदा पहिला डाक्टरहरु सँग जाँच गराएर शरीरमा बाहिरी वा भित्री चोटपटक लागेको छ कि छैनन् वा शरीरको बाहिरी वा भित्रीअङ्गहरुमा इन्फेक्शनहरु छ कि छैनन् भनेर जानकारी पाए पछि डाक्टरहरुले त्यसै अनुसारका दुखाई कम गर्न दिएका औषधीहरुका सेवन पछि पनि दुखाईहरु कम भएनन् भने अन्य उपायहरुको खोजीमा हामीले बनाएका औषधीको सेवन गरेर जाँच गर्न मिल्दछ । हाम्रा औषधीले पनि काम नगरे अन्य औषधीका स्रोतहरु खोज्नु पर्दछ । हाम्रा औषधीहरु पेनरिलिफहरु हात खुट्टा दुख्रने, जोर्नीहरु दुख्ने, ढाड दुख्ने, कम्मर दुख्ने, घोडा दुख्ने, कुर्कुच्चा दुख्ने, पाताहरु दुख्ने, करकर खाने जस्ता पुराना दुखाईहरुका लागी उपयुक्त हुन्छन् ।
शारीरिक चोटपटक दुर्घटनाहरु हुदा शरीरमा दुखेको वेलामा शरीरको दुखेको अङ्गलाई नचलाई डाक्टर कहाँ पुर्याएर आवस्यक जाँचहरु र एक्सरे गरेपछि हड्डि भाचिएको भए आवस्यक प्लास्टरहरु लगाए पछि मात्र यस्ता दुखाई कम गर्नलाई औषधी खान मिल्छ । त्यसै गरेर सर्जरी गर्नु पर्ने अवस्था वा अरु नै रोगबाट पैदा भएका दुखाईहरुमा यस्ता दुखाइ कम गर्ने औषधी खादा दुखाई कम भए जस्तो हुने तर दुखाईको कारणको नचिनिने हुँदा रोग झन् बढ्दै जाँदा गलत डाइग्नोसिस भएर समय खेर गएर समयमानै सहि उपचार नपाउने अवस्था हुन सक्छ । यो सावधानी हरेक दुखाईको उपचार गर्ने वेलामा अपनाउनु पर्दछ ।
5. Cough Relief KF : यो समिश्रणले खोकीहरु लागिराख्ने, पुरानो खोकी, हरेक बर्ष जाडो सिजनमा रुघाखोकी लाग्ने गरेको, दमको लक्षणहरु भएकाहरु, टन्सिल तथा पुरानो टन्सिल भएको अथवा बुढेसकालको कफ जस्तो लक्षणहरुका लागी समाधान गर्न सहयोग पुर्याउछ ।
खोकीको उपचार गर्दा अपनाउनु पर्ने साबधानीहरू :
खोकी लाग्नु, कफ आउनु भनेको स्वास नलि वा फोक्सोमा पैदा भएका विभिन्न रोगहरुका देखिने लक्षणहरु हुन् । खोकी लाग्नु भनेको रोग नभएर कुनै रोगको लक्षणहरु हुन् । त्यसैले खोकी लाग्दा वा अलि लामै खोकी, बढि खोकी, दुखाईका साथै ज्वरहरु पनि आउनु विभिन्न रोगहरुका कारण हुनसक्दछन् । यस्तो अवस्थामा डाक्टरहरु सँग परामर्श लिएर उपचार गरेको हुनुपर्दछ । यि हामीले बनाएको कफ रिलिफ पुरानो खोकीहरुमा कफ कम गर्नको लागी मद्दत गर्दछ । हामीले बनाएको कफ रिलिफले कफलाई वा सिँगानलाई पातलो गरिदिने भएकोले कफहरु स्वास नलिमा नटासिने भएको भएर कफहरु स्वास नलिमा वस्न नसकेर वाहिर फाल्न सजिलो हुन्छ । यसरी कफ तथा सिँगानहरु पातलो भएर स्वास नलिहरुबाट सजिलै बाहिर निस्कनाको कारणले शरीरमा पैदा भएका सिँगान तथा कफ आईराख्ने लक्षणहरु कम हुन मद्दत गर्दछ। यसरी सिँगान वा कफ बाहिर आईदियो भने शरीरका आफ्ना बचावट गर्ने शक्तीलाई काम गर्न सजिलो हुने, अन्य औषधी एन्टिबायोटिकहरु लिँदा पनि औषधीले अझ धेरै काम गर्न सक्ने भएर धेरै पुराना कफका लक्षणहरु पनि छिटो सन्चो हुन मद्दत गर्दछ ।
6. Weakness Relief KF : यो समिश्रणले धेरै थकाई लाग्ने तथा धेरैवेर काम गर्न नसक्ने जस्ता लक्षणहरुका लागी सहयोग पुर्याउछ ।
थकाई लाग्नुका उपचारमा अपनाउनु पर्ने साबधानौहरु :
थकाई लाग्नु विभिन्न रोगहरुका कारण हुन सक्दछ । त्यसैले थकाई लागीराख्ने लक्षणहरु देखिदा डाक्टरहरु सँग परामर्श गरेर शरीरको जाँचहरु गरेको हुनुपर्दछ र यदि कुनै रोगका कारण थकाई लागेकोरहेछ भने डाक्टरहरुको परामर्श अनुसारका औषधीहरु प्रयोग गर्नु पर्दछ । यदि शरीरमा रोगहरु पनि देखिदैनन् र थकाई बढि लागिराखेको अनुभवहरु भएका छन् भने बुढेसकालका लक्षणहरु सुरु हुन थालेका हुन् । यस्तो अवस्थामा हामीले बनाएको विकनेस रिलिफ औषधी प्रयोग गरेर हेर्न मिल्छ ।
7. Mental Tiredness Relief KF : यो समिश्रण मानिसको दिमाग थाके जस्तो हुने, पढेको कुराहरु झट्ट नबुझ्ने, यादहरु नहुने, आफुले जानेको हिसाबहरु, पटकपटक गरिरहेका हिसाबहरु पनि हिसाबहरु गर्दा अलि जवाफ निकाल्न नजानेको जस्तो हुने, कुनै कुराको तर्क मननहरु गर्नु पर्दा कुराहरु जोडिएर नआउने साराम्शहरु नआउने जस्ता लक्षणहरुका लागी भनेर तयार पारेका छौँ । यो औषधीले पुराना विर्सिसकेका कुराहरु याद गराउन सक्दछ, दिमागमा भएका थुप्रै खबर, इन्फर्मेशनहरुलाई एक आपसमा जोडेको अनुभवहरु हुनथाल्दछन् ।
दिमाग थाक्नु, याद गर्न गाह्रोहुने उपचारमा अपनाउनु पर्ने साबधानीहरु:
यो पनि विभिन्न रोगहरुका कारण आएको लक्षणहरु हुन सक्दछन् । त्यसैले यस्ता लक्षणहरु आएको अनुभवहरु भएमा डाक्टरहरु सँग परामर्श लिएर यदि कुनै रोगहरुका कारण आएका लक्षणहरु भए आवश्यकता अनुसार उपचार गर्नु पर्दछ । यदि कुनै रोगहरु देखिएको छैन भने हामीले बनाएको मेन्टल टायरनेस रिलिफ खाएर हेर्न मिल्छ । यस्ले दिमाग चलाख बनाउछ तर पढ्दै नपढि जाचमा पास हुने, पढ्दै नपढेको जान्दै नजानेको कुरा आफै आउने भनेको होईन । पढाइका कामहरु, हिसाब किताब गर्नुपर्ने कामहरु, एनालाईज गर्नु पर्ने कामहरु, तर्कगर्नु पर्ने कामहरु, जानेका विभिन्न कुराहरु पनि एक आपसमा जोडिन नसकेर दिमाग ह्याङ्ग भए जस्तोहुने उत्तर नआउने र लामो समय सम्म भईराख्योभने हामीले बनाएको मेन्टल टायरनेस रिलिफले मद्दत गर्नसक्दछ । यो औषधीको प्रयोग गर्ने ब्यक्तीले चलाख भएर कुनै कामको निचोड धेरै बेर नआएको र यो औषधी खाएको एकछिन पछि ति निचोडहरु दिमागमा आफै आएको जस्तो भएछन् भने त्यहि प्रभावको कुरा गर्न खोजेको हो । यो औषधीको प्रभाव महसुस गर्न गहिरिएर ध्यान दिएको हुनु पर्दछ ।
8. Pain Relief Tonic +14 : यो समिश्रणले मानिसहरुमा धेरैवेर सम्म काम गर्दा पनि थकाई नलाग्ने गराउछ । खास गरेर शरीरमा ठुलो कुनै रोग पनि नभएको, दिन भर काम गर्न पनि शरीरले सक्ने तर काम गर्दा यता दुख्ने घरि उता दुखेजस्तो हुने, काम सकाएर घरमा आए पछि पनि शरिर दुखे जस्तो हुने, थकाई लागेर सुतिहालम जस्तो भईराख्ने भएकाहरूका लागी मद्दत गर्दछ । यसले काम गर्ने क्षमता बढाउछ । यो टनिकको प्रयोग पछि राती सुत्ने वेलामा गर्दा छिट्टै निन्द्र लाग्ने, गहिरो निन्द्रा लाग्ने, विहान सवेरै निन्द्रा खुल्ने, निन्द्रा खुल्दा निन्द्रा पुगेको अनुभव हुने र दिन भर शारीरिक बल पर्ने कामहरु गर्दा पनि धेरै वेर काम गर्न सक्ने क्षमता आउछन् ।
खास गरेर यि माथी उल्लेख गरिएका लक्षणहरु मानिसहरुमा बुढेसकालमा आउने गर्दछन् । तर मानिसहरु लामो समय सम्म विमार भएका रहेछन् भने यी बुढेसकालमा आउनु पर्ने लक्षणहरु सानै उमेरमा पनि आएका हुन्छन्। यी सबै समिश्रणहरुको पटक पटक लामो समय सम्म प्रयोग गर्यो भने मानिसको क्षमता बढेर उमेर घटेको अनुभव गर्नसक्छन् मानिसहरुले ।
सुरुमा यस्ता कुराहरु सुन्दा नपत्याउने जस्तो लाग्न सक्दछ तर यस्ता जडीबुटीहरुका प्रयोग र विधिहरु गाउघरका मानिसहरुले पुर्खाका पाला देखि उपचार गर्न प्रयोग गरिरहेका थिए र अझै पनि प्रयोग गर्ने चलनहरु छन् । हामीले तिनै गाउघरमा बुढापाकाहरुले आफुहरुले पनि प्रयोग गरिरहेका र अरुहरुलाई पनि सिकाउने गरेका उपचार विधिहरुलाई आधुनिक चिकित्साशास्त्रको ज्ञान भएका डाक्टरहरुको नजरले हेरेर, अध्ययन गरेर, परिक्षणहरु गरेर, त्यस्को खतराहरुको लेखा जोखा गरेर त्यस्ता जडीबुटीहरुको खोजी गरेर, त्यस जडीबुटीको सरसफाइ गरेर, जडीबुटीहरुको सुध्धतामा ध्यान पुर्याएर, त्यस्ता जडीबुटीहरुलाई घरेलु उपचारका साधनको स्तरबाट माथी उठाएर आधुनिक चिकित्साशास्त्रमा उपयोग हुने साधनको स्तरमा पुर्याएर, आवश्यक स्टेरलाईज गरेर, डिजिन्फेक्शन गरेर, लामो समय सम्म नबिग्रने वातावरण वनाएर, विरामीको हातमा पुगुन्सुजेल सम्म यस जडीबुटीहरुका मुख्य गुणहरु नबिग्री सुरक्षित रहने बनाएर, लामो समय सम्म सुरक्षित भएको प्रमाणहरुका साथ यी जडीबुटीका समिश्रणहरु तयार पारी विरामी कहाँ सम्म सुरक्षित रुपमा पुर्याउन ब्यबस्थित गरेका छौँ ।
वास्तवमा यि शरीरका दुखाईहरू, खोकी लाग्नु, कफ आउनु, थकाई लग्नु वा दिमाग थाक्नु, याद गर्न गाह्रो हुनु भनेको मानव जीवनका लागी पिडाकष्टका कारणहरू हुन् भने यिनै लक्षणहरु मानव जीवनका लागी ठुला सहयोगी, लाभदायी पनि हुन् । यिनै लक्षणहरुका कारणमा मानिसहरु मर्न बाध्य भएका हुन्छन् भने यिनै लक्षणका कारण नै मानिसहरु धेरै बाच्न सफल भएका हुन्छन् । किनकि यि लक्षणहरु आउनु भनेको शरीर भित्र सुक्ष्म रूपमा रहेका कोषहरुको स्वस्थ अवस्था वा अस्वस्थ अवस्थाहरुको खबरहरु हो । यिनै लक्षणहरुकै कारण मानिसहरु हारगुहार गर्न थाल्दछन्, विरामी भएको छु भनेर आराम गर्दछन्, सुरूमा घरेलु उपचार प्रयोग गरेर उपचार गर्न प्रयास गर्दछन् अनि त्यस्ले नभएपछि डाक्टर कहाँ पुगेर जाच गराएर उपचारहरु गराउदछन् र मानिसको रोग वेलैमा चिनेर उपचार गराउने सुनौला मौका मिल्दछ । अनि यि रोग तथा लक्षणहरु फेरि नआओस भनेर विभिन्न उपायहरु अपनाउछौँ । यदि हामी सजग भईराख्यौँ भने यि लक्षणहरुले हाम्रा शरीरका रोगहरुका बारेमा वेलैमा खबर ल्याईदिएको हो रहेछ र हामीले वेलैमा बचावट गर्न पायौँ । कहिले कहिले कतिपय रोगहरु लाग्दा वेलामा थाहा नभएको भएर वेलैमा रोग चिन्न नसकेर ढिलो डाईग्नोसिस हुँदा बचावट गर्ने समय नपाएर मानिसको मृत्यु हुनसक्दछ । लुकेर बसेको रोग, थाहा नपाएको रोग र वेलैमा नचिनेको रोग अति हानीकारक हुन सक्दछ । त्यसैले मानिस वेलैमा अति सजग हुन आवश्यक छ ।
यि हामीले तयार पारेका जडीबुटीका साधनहरुलाई प्रमुख रोजाइका उपचार विधि बनाउन हुँदैन । मानिसमा कुनै रोग, लक्षण वा समस्याहरु आउदा हस्पिटलका डाक्टरहरु कहा गएर जचाएर त्यहाँ उपलब्ध विधिहरुबाट जाँच गराएर रोगको पहिचान गरेर, डाइग्नोसिस गरेर र रोगको स्तर अवस्था पत्तालगाएर डाक्टरहरुका सल्लाह सुझाव अनुसार उपचार गराउनु पर्दछ । डाक्टरहरु द्वारा सबै जाँच गरेर उपचार गरेर पनि रोग लक्षणहरुका समाधान हुन नसके पछि अन्य साधनको खोजी गर्नु उचित हो। हामीले तयार पारेका जडीबुटीका साधनहरु पनि हस्पिटलका डाक्टरहरुको उपचार विधिबाट समाधान नभएपछि अन्य स्रोत साधन खोजी गरिरहेकाहरुले हाम्रो विधिहरुबाट पनि केहि राहत हुन्छ कि भनेर प्रयोग गर्ने हो । विरामी हुने वित्तिकै कुनै समस्या आउने वित्तिकै रोग नचिनिकन हाम्रो विधिका उपचार नगराउनुहोला भनेर सुझाव दिन्छौँ ।
यि हामीले प्रस्तुत गरेका उपचारका साधनहरु साचैको प्रभावकारी छन् कि छैनन् भन्नेकुरा यी हामीले तयार पारेका समिश्रणहरु प्रयोग गरिसकेका विरामीहरुका प्रतिकृयाहरुका भिडियोहरु हेरेर, रिभिउ कमेन्टहरु हेरेर बुझ्ने प्रयास गर्नुहोला । पुराना पहिले देखि उपचार गरिरहेका विरामीहरुको अनुभवहरु हेरेर आफुलाई कति विश्वास लाग्छ त्यो आफैले निर्णय गर्ने हो । उपचार गराउन अरू कसैले कर गर्न मिल्दैन । हाम्रो उद्देश्य विरामीहरुमा भएका लामै समय सम्म समाधान नभएका रोग, लक्षण तथा समस्याहरुलाइ केहि सहज बनाउन प्रयास गरेका हौँ । कतिक सफल भईयो भनेर विरामीहरु प्रतिकृयाले देखाउनेछ । सहि खालका प्रतिकृयाहरु आएछन् भने हामीले गर्न खोजेको काम सफल भएछ भनेर हामीहरु खुसि हुने छौँ र हामीलाई हौसला मिल्नेछ । यदि सहि प्रतिकृयाहरु आएनन् यि जडीबुटीहरुका प्रयोगबाट विरामीका रोग तथा लक्षणहरु कम नभएको भन्ने प्रतिकृयाहरु, विरामीलाइ राहत नभएको भन्ने जस्ता प्रतिकृयाहरु आएछन् भने हामी असफल भएछौँ भनेर जान्ने छौँ र मान्ने छौँ र हतोत्साहीभएर यस्ता कामहरु अगाडी बढाउने छैनौँ । हामीले जति जानेका थियौँ, जति गर्न गर्न सक्षम थियौँ त्यसलाइ सके सम्म राम्रो गर्ने प्रयास गरेका हौँ ।
मानव जीवनका रोगहरू, लक्षणहरु, उपचारका विधिहरुका अध्ययनमा कुन कुन कुराहरु महत्वपूर्ण छन् भन्ने बारेमा केहि जानकारीहरु जुन कुरा हरेक मानिसलाई एक दिन चाहिन सक्नेछ, त्यही कुराका जानकारीहरू भन्न चाहन्छु । त्यो कुरा हो आयुर्वेद भनेको के हो भन्ने बारेमा ।
आयुर्वेद भन्रे शब्द हिन्दु वेदशास्त्रहरूबाट आएको हो र नेपाली समाजमा यो शब्द प्राय सबैले सुनिसकेको परिचित शब्द हो र सबैले अर्थ पनि बुझेको जस्तो गरिएको शब्द हो । साधारण रूपमा भन्नु पर्दा नेपाल तथा भारतमा नै यस्को धेरै चर्चा र प्रसिध्दि छ र आजकाल अन्य देशहरुमा पनि यस्ता आयुर्वेदका विषयहरुको महत्व र चर्चाहरु बढ्दै गएको देखिन्छ । साधरण रूपमा आयुर्वेद भनेको हिन्दु वेदशास्त्रमा उल्लेखित रोगहरुका नाम तथा परिचय र उपचार विधि, जडीबुटीका प्रयोगबाट गरिने उपचार विधिहरुको वर्णन भनेर जानिन्छन् । त्यसैले आजको समाजले बुझ्दै आएको अनुसार आयुर्वेदमा लेखिएका रोग तथा उपचारका विधिहरु, अन्य हिन्दु वेदशास्त्रहरुमा, पुराणहरुमा विभिन्न सन्दर्भमा उल्लेख गरिएका उपचारका विधिहरु, पौराणिक काल देखिका गुरु महात्माहरुले र आजकालका गुरू महात्मा जोगीहरुले रोग तथा उपचारका बारेमा दिईएका वर्णनहरु, विधिहरु, निर्देशनहरुलाई नै आयुर्वेद भनिन्छ । त्यसैका आधारमानै समाजमा भएका उपचार प्रणालीहरु विभिन्न थरिमा विभाजित छन् जस्तै अलोप्याथिक, आयुर्वेदिक, न्याचुरोप्याथी, झारफुक, पुजाआजा आदिआदि । यि विभिन्न थरि मध्येमा अलोप्याथिक र आयुर्वेदिक विधि प्रमुख प्रसिध्दि पाएका विधिहरु हुन् ।
अलोप्याथिक विधिहरु भनेका आजको आधुनिक जीवनका हस्पिटलहरु, क्लिनिकहरु, हस्पिटल र क्लिनिकका उपचार गर्ने विधिहरु, हस्पिटलका डाक्टरहरु, नर्सहरु, हस्पिटलका डाक्टर नर्सहरुले दिने गरेका औषधीहरु, हस्पिटलका डाक्टरहरुले उपचारका लागी प्रयोग गर्ने साधनहरु जस्तै सुई, स्टेथोस्कप तथा अन्य उपचार साधनहरु, हस्पिटल वा क्लिनिकहरुमा गरिने अपरेशनहरु, अपरेशनमा प्रयोगहुने साधनहरु, डाईग्नोसिसका लागि गरिने विभिन्न टेस्टहरु, एक्स रे, भिडियो एक्स रे, एम आर आई तथा अन्य विभिन्न उपकरणहरुका उपयोग गरिने विधिहरू हो भनिन्छ । त्यस्तै गरेर आयुर्वेदिक विधि भन्नाले बैध्यहरु तथा आजकालका विभिन्न आयुर्वेदका डाक्टरहरु, आयुर्वेदिक विधिबाट उपचारहरु गरिने हस्पिटलहरू तथा आयुर्वेदिक क्लिनिकहरू, त्यहाँ डाक्टरहरुले दिएका रोगहरुका नामहरु, उपचारका विधिहरुका नामहरु र आयुर्वेदिक जडीबुटीका औषधीहरु पर्दछन् । प्रमुख रुपमा आयुर्वेदिक विधिका प्रमुख महत्व भनेको आयुर्वेदिक जडीवुटीहरुका प्रयोगहरू हुन् । आयुर्वेदिक औषधी तथा जडीबुटी भनेको विभिन्न उपचारका प्रभावहरु भएका विभिन्न वनस्पतिहरूका जराहरु, डाठहरू, पातहरू, फुलहरू, फलहरुका विभिन्न तरिकाका मिश्रणहरुको प्रयोग गरेर उपचार गरिने विधिहरु हुन् । हुन त कतिपय आधुनिक उपचारमा अलोप्याथिक डाक्टरहरुले आयुर्वेदिक औषधी खान सेवन गर्न सुझाव दिने चलन छन् भने आयुर्वेदिक डाक्टरहरुले पनि अलोप्याथिक उपचारका साधनहरु प्रयोग गरिरहेका हुन्छन् । यसरी कहिले कहिले दुबै थरिका डाक्टरहरुले दुबै थरिका उपचार विधिहरु प्रयोग गरेका रहेछन् भनेपनि यि विधिहरु भिन्न भिन्न उपचार प्रणालीका हुन् भन्ने चलन छ । यसरी आयुर्वेदिक र अलोप्याथिक विधिहरु भिन्न भिन्न बाटोमा छन् । अझ कहिले कहिले अलोप्याथिक डाक्टरहरुले आयुर्वेदिक प्रणालीको खिस्सी गर्न भ्याएका हुन्छन् भने आयुर्वेदिक डाक्टरहरु पनि अलोप्याथिक विधिहरुको खिस्सी गर्न पाए मौका छोड्दैनन् । अलोप्याथिक विधिहरु विज्ञानमा वढि आधारित, तथ्य र प्रमाणहरूमा बढि आधारित, अध्ययनका साधन विधिहरु प्रसस्त विकशित भएको भएर अलोप्याथिकको प्रभाव बढि लाभदायी छन् भने कतैकतै अलोप्याथिक उपचार विधिहरुबाट उपयुक्त उपचार हुन नसकेर आयुर्वेदिक विधिमा त्यस्ता रोग तथा लक्षणहरुको समाधान छ भनेर आयुर्वेदिक विधिहरुको प्रशम्सकहरु पनि थुप्रै हुन्छन् ।
हामी डाक्टहरुको अध्ययनमा अलोप्याथिकका साथै अन्य प्रणालीहरूका उपचारका विधिहरुमा पनि अध्ययन खोजी गर्ने प्रयास गरियो र वेदशास्त्रको आयुर्वेद शास्त्रको पनि अध्ययन मनन गरियो । हाम्रो अय्ययन र मननका तर्क अनुसार आज सम्म आयुर्वेदमा भनिएका रोगहरुका परिभाषा र उपचारका विधिहरु र अलोप्याथिकमा भनिएका रोगहरुका परिभाषा र विधिहरु दुबै अपुर्ण थिए । अलोप्याथिक विधिहरुमा कुनैकुनै अवस्थामा नेपाली जनताको जीवनशैली, जीवन स्तर, रहनसहन, खानपिन र उनिहरुले पुर्खौ देखि गरिआएको उपचार विधिहरुलाई ध्यान दिएनछन् । नेपालीहरुले हस्पिटलका डाक्टरले दिएको औषधी सँगै घरेलु उपचारका विधिहरु सबै गर्न भ्याएका हुन्छन् । यसरी नेपाली जनजीवनमा हस्पिटलमा गरिने उपचारका साथसाथै अन्य घरेलु विधिहरू जस्तै जडीबुटीहरूका प्रयोग, आयुर्वेदिक विधिहरुको प्रयोग, झारफुक, हेराउने, पुजाआजा गर्ने चलनहरू छन् । यस्ता रूढिवादी जस्ता लाग्ने विधिहरू के सबै रूढिवादी मात्र हुन् त भनम भने नेपालको सन्दर्भमा भन्ने हो भने नेपालका प्राय सबै जसो डाक्टर, नर्स तथा औषधी पसलकाहरू ले जडीबुटी विधि, झार फुक विधि, हेराउने, पुजाआजा गर्ने विधिहरू गर्न भ्याएका हुन्छन् तर विज्ञानका प्रतिनिधिहरु भएर आफुले गर्ने गरेका त्यस्ता विधिहरुका वैज्ञानिक कारण दिन सक्दैनन् । तर यस्ता कार्यहरूका बारेमा किन अध्ययन भएन भनेर अलोप्याथिक विधिका प्रतिनिधीहरुलाई दोष दिन अलि नमिल्ने किनकि यो अलोप्याथिक विधि विदेशबाट आएको विधि हो खास गरेर युरोप, अमेरिकाबाट आएको विधिहरु हो। त्यहाँ युरोप अमेरिकामा आयुर्वेद, आयुर्वेद विधिका साधनहरूका बारेमा, हाम्रा जडीबुटीहरू, औषधीहरुका प्रयोगहरु र त्यस्का प्रभावहरुका बारेमा तिनीहरुलाई थाहा थिएन । त्यसैले उनिहरुलाई हाम्रा आयुर्वेदका बारेमा किन पढेनौ किन खोजेनौ भनेर दोष दिन मिल्दैन । बरु हाम्रा आफ्नै डाक्टरहरूलाई, स्वास्थ सेवाका प्रबन्धकहरुलाई प्रश्न गर्न मिल्छ बाहिरबाट आएको विधिहरुलाई मात्र अनुशरन गरेर आफ्ना पुराना विधिहरूलाई चटक्कै छोड्न तिर किन लाग्यौ भनेर?
आयुर्वेदिक विधि पुराना जमाना देखि समाजमा जरो हालिसकेको विधि भएता पनि यस विधिले समाजमा भरपर्दो विधिको रुपमा मानिसहरूलाई पूर्ण विस्वास दिलाउन सकेका छैनन् । सायद आयुर्वेदका डाक्टरहरू वा जिम्मेवारहरुले, गुरू महात्माहरुले पनि बुझाएर भन्न सकेनछन् क्यार । आयुर्वेदका डाक्टर बैध्यहरू पनि पहिलाका ऋषीमुनिहरुले गरे जस्तै जडीवुटीहरुलाई ओखलमा पिसेपछि मात्र आयुर्वेदिक औषधी हुन्छ जस्तै कुरा गर्छन् । आयुर्वेदका प्रतिनिधीहरु कुनै रोग तथा औषधीहरुको जरोमा नपुगी सबै रोग सन्चो गर्दिन्छम् भन्न पछि पर्दैनन् र आफ्ना उपचारका विधिहरुबाट उपचार भएको प्रमाणहरु देखाउन अलि मन पराउदैनन् । कपाल जटा पारेका, घाँटीमा रुद्राक्षको माला लगाएका र गेरु बस्त्र लगाएकाहरू आफ्नो झोलामा हात हालेर निकालेका सबै कुरा जडिबुटी हो भन्न मन पराउछन् अनि आजकालमा मानिसहरुलाई त्यसरी त विस्वास पनि नलाग्ला । त्यसैले होला आयुर्वेदका असल कुराहरू पनि लुकेर बसेका रहेछन् । आयुर्वेदिक विधिहरूमा रोग पत्ता लगाउन आजको जमानाको डाइग्नोसिस गर्ने साधनहरुको प्रयोगहरु गर्ने चलनहरू छैनन्, उपचारका विधिहरुमा आजको जमानाको उपचारका साधनहरुको उपयोग प्रयोग गर्ने चलनहरू छैनन् । श्रृषीमुनीहरूका जमानामा वर्णन गरिएका रोगहरुका नामहरू, रोगका वर्णनहरु, रोग पत्ता लगाउने विधिहरू र त्यहि पुराना उपचारका विधिहरुबाट उपचार गरिदिन्छु भन्दा आजका जमानाका विरामीहरूका माग पुरा हुँदैनन् । त्यसैले आयुर्वेदिकहरुले दिएका परिभाषाहरू र प्रस्तुत गरिएका आयुर्वेदिक विधिहरु पनि अपुर्ण हो । यस्ता अपूर्न विधिका कार्यले कहिले कहिले विरामीका लागी धोका हुनसक्दछ । गुहार माग्न आएका विरामीहरूलाई आफुलाई थाहा नभएको अल्पज्ञानको सुझाब निर्देशन दिएर आश्वाशन दिएर अझै सेवा शुल्क लिन मिल्दैन । जानेको कुरा र थाहा भएका ज्ञानहरु बेच्न पाईन्छ हचुवा कुरा र हचुवा ज्ञान बेच्न पाईदैन । यसो गर्नु विरामीलाई धोका दिनु हो । त्यसैले यि दुवै प्रणाली अपुर्ण लाग्यो ।
अलोप्याथिक उपचार विधिमा बाहिर विकशित देशहरुका समस्याहरूका समाधानका अनुभवहरुमा जोड दिईएको छ । अलोप्याथिक विधिहरूले धेरै कुराहरु पुरा गर्यो तर सबै कुरा पुरा गरेन । नेपाली माटोमा भिजेर गर्नु पर्ने कुराहरु आएनन् अलोप्याथिकमा । जनता नेपाली, रोग नेपाली, लक्षण नेपाली, रोगको परिभाषा विदेशी, उपचारका विधि विदेशी भएछन् । कहिले कहिले त उल्टा भएछन् विधिहरू जस्तो लाग्गो र मानिसहरु कन्फ्युज भए कता जाने के गर्ने भनेर । कहिले कहिले धानी नसक्नु, थामी नसक्नु बोझ भएरआएको हुन्छ कुन विधि अपनाउने भनेर । यसरी आयुर्वेदिकले अलोप्याथिक विधिहरूका कुरा बुझेनछन्, अलोप्याथिकहरुले आयुर्वेदिक विधिहरूका कुरा बुझेनछन् । त्यसो भए सहि विधि के होला त भन्दा यस विषयमा वेदशास्त्रको आयुर्वेदको परिभाषा बुझेपछि अलि सजिलो होला जस्तो लाग्या छ हामीलाई ।
आयुर्वेदको भन्ने शब्दको सहि अर्थ भनेको आयु सम्बन्धी जानकारीहरू, विधिहरु, सुझावहरु भएको शास्त्र भनेको हो, आयुको अध्ययन गर्ने शास्त्र भनेको हो, आयु लम्ब्याउन आवश्यक जानकारीहरुको शास्त्र हो, आजको आधुनिक परिभाषामा चिकित्साशास्त्र भनेको हो, Medical Science भनेको हो । यो आयुर्वेद भन्ने शब्दको अर्थ जडीबुटीहरुको मात्र प्रयोग गरेर उपचार गर्ने विधिहरु भनेको होईन । पौराणिक कालमा जव मानवजातीहरु सभ्य हुनथाले, लेखपढ गर्न थाले, भाषाको विकास हुन थाल्यो, लेखनपढनको विकास हुनथाले पछि उस जमानाका मानिसहरु सँग मानवजातीका रोग तथा लक्षणहरुका बारेमा, उपचारका बारेमा जति ज्ञानहरु थिए तिनै कुराहरु अरुलाई सिकाउन थाले, यहि ज्ञानलाइनै आयुर्वेदको नाम दिइएका हुन् । त्यस जमानामा ठुला ठुला घरहरु थिएनन्, प्रयोगशालाहरु थिएनन्, आजका जस्ता अध्ययन सँस्थानहरु थिएनन् । त्यसैले त्यस जमानाका मानिसहरूले रुख पात, झार पात, जीवहरुलाई चिनेका तिनिहरुका गुणहरु चिनेका आधारमा जडिबुटिहरु नामहरु, तिनिहरुलाई जम्मा गर्ने विधिहरू, सुकाउने विधिहरू, ओखल पिधेर धुलो वनाउने र पानी, दुध, मह जस्ता त्यस जमानाका मानिसहरुले बढि प्रयोग गर्ने चिजहरु सँग खान सिकाएका हुन् । तर आज पनि त्यसै गर्नुपर्छ भनेको होईन । उनिहरुले त मानव जीवनमा आयु लम्ब्याउन स्वास्थको शिक्षा लिन सिकाएका हुन् । आजको चिकित्साशास्त्र पौराणिक कालबाट सुरु भएको हो भन्ने अर्थ हो । अब आजका जमानामा मानिसहरु विकसित भए धेरै सुविधा साधनहरु भए, मानव जीवनको सुरक्षा पनि समय अनुसारका उपलब्ध आधुनिक सुविधा र साधान प्रयोग गरेर मानव जीवनको उपचार गर भनेको हो । आजको जमानामा हस्पिटल क्लिनिकहरुमा गरिने सबै आधुनिक परिक्षणहरु ल्याब टेस्ट, एक्स रे, एम आर आई वा अन्य सबै आधुनिक विधिहरु आयु लम्ब्याउन प्रयोग गरिने विधिहरु हुन् । अब छोटकरीमा भन्नु पर्दा आजकाल अलोप्याथिक विधिमा गरिएका सबै विधिहरु आयुर्वेदका विधिहरु हुन् भनेको हो आयुर्वेदको परिभाषा अनुसार । आयुर्वेदका अनुसार नै परिभाषा लगाउने हो भने यदि मानव जातीको उपचार गर्ने कुनै विधिहरू छन् भने ति सबै विधिहरू आयुर्वेदका विधिहरू हुन् । त्यसैले उपचारका सबै प्रणालीहरु आयुर्वेदमा पर्दछन् र संन्सारमा मानव जातीको उपचार गर्ने उद्देस्यले कुनै सँगठनहरु छन् भने ति सबै आयुर्वेदिक सँगठनहरु हुन् ।
त्यसो भए अब के गर्नु पर्ला त ? आज सम्म जस जसले भिन्नभिन्न प्रणाली भन्ने सोचेका थिए तिनिहरु सबै आफै एक्लै अवस्थामा अपुर्ण प्रणालीहरु हुन् भनेर जान्नु पर्दछ । अब अझै अध्ययन गरेर सबै प्रणालीमा भएका कमिकमजोरीलाई नियालेर सुधार गरेर अन्य प्रणालीहरुमा भएका सफल विधिहरुलाई सँगै जोडेर समय अनुसार ठाउ अनुसार अनुकुल अनुसार उपयुक्त भईसकेका प्रमाणहरु भएका विधिहरुलाई सँगै जोडेर मानवजातीलाई उपयुक्त उपचार दिन सकेको, दिन कोसिस गरेको हुनुपर्दछ । मानव जातीका रोगहरु पनि ठाउ अनुसार, बासस्थान अनुसार, बसाई खानपिन अनुसार आएका हुन्छन् भने उपचारका विधिहरुमा पनि ति सबै कुराहरूको ध्यान दिएको हुनुपर्दछ । अब विरामीका उपचार क्रममा आजको आधुनिक युगले उपलब्ध गराएको साधन स्रोतको उपयोग गरेर हस्पिटल, क्लिनिकमा उपलब्ध साधनहरुको प्रयोग गरेर जाँच गरेर, रोगलाई चिनेर, रोगको स्थितीको मुल्याङ्कन गरेर, रोगको र लक्षण अनुसारमा उपचारका विधिहरु अपनाउनु पर्दछ र उपचारका साधनहरु रोज्ने वेलामा अलोप्याथिक विधिमा वर्णन गरिएका औषधीहरु ठिक हुन्छन् कि आयुर्वेदिक भनिएका विधिहरुमा वर्णन गरिएका औषधीहरु ठिक हुन्छन् भनेर त्यस विषयका ज्ञान भएकाहरु विच छलफल गरेर वा दुवै विधिहरुका ज्ञान प्राप्त गरेर आवस्यकता अनुसारका विधि उपयोग गरेर उपचार गरिनु पर्दछ । कुनै कुनै रोग तथा लक्षणहरुमा अलोप्याथिक उपचार विधिहरु नै उपयुक्त छन्, खास गरेर सर्जिकल तरिकाबाट उपचार गरिनु पर्ने अवस्थाहरुमा र डाईग्नोसिस गर्ने विधिहरुमा आधुनिक साधनहरु नै प्रयोग गरिनु उत्तम हो । आधुनिक तरिकाबाट डाईग्नोसिसहरु गर्दा रोगहरुको सहि परिचय र स्थिती बुझ्न सजिलो हुन्छ आयुर्वेदिक विधिका डाईग्नोसिस विधिहरु भन्दा । जस्तै उदाहरणमा चराहरु कराएछन् भने कुन रुखमा बसेर कराएका छन्, कुन हाँगामा बसेर कराएका छन्, कति वटा चराहरु छन्, कुन कुन खाले चराहरु छन् ति चराहरु मध्ये कुन हानिकारक छ कुन हानिकारक छैन भनेर पत्ता लगाउन आधुनिक विधिनै चाहिन्छन् । सायद विरामीको नाडी छामेर रोग पत्तालगाउने विधिबाट यतिका गहिराईमा पुग्न सकिदैन । भने उपचारका विधिहरुमा हामी कहाँ पौराणिक कालदेखिका र हाम्रा समाजमा हजारौँ बर्ष देखि गर्दै आएका विभिन्न जडीबुटीहरुका अनुभवहरु पनि प्रयोग गर्न मिल्छ आवस्यकता अनुसार । कुनकुन जडीबुटीका केके फाईदा हुन्छभन्ने कुरा अलि लामो नै छ अहिले यहा वर्णन गर्न तिर म लाग्दिन । त्यस्तै गरेर विरामीमा रोग तथा लक्षणहरुका उपचार बाहेक आयु लम्ब्याउने अन्य थुप्रै विधिहरू छन् भने ति सबै आयुर्वेदका विधिहरू हुन् । मानव जीवनमा रोगको उपचार गर्ने विधिहरुमा रोग लाग्नु भन्दा पहिलानै रोग आउन नदिने उपायहरु अपनाउन सके पनि आयु लम्बयाउने विधिनै हो । शहरमा बसेर आरामले दिन काटिरहेकाहरुलाई भन्दा गाँउ घरमा बसेर रातदिन दुःख गरेर काम गरेर दिन बिताउनेहरुमा रोगहरु कम देखिन्छन् । डल्ले खुर्सानी सँग ढेडो खाने हलि दाईले गाउका सबै बारी जोत्न भ्याईसके ग्यास्ट्रिक, प्रेसर र सुगरको औषधी कस्तो हुन्छ थाहा छैन रे । दिन भरी बारीमा काम गर्नेहरूलाई गर्मी पनि नहुने, पानीमा पनि कति पटक रुझिसके तिनीहरुलाई ज्वरो कम आउने रे भने कोहि कोहि सुबिधामा बस्न बानी परेकाहरुलाई घर बाहिर पानी पर्दा घर भित्र बसेकालाई ज्वरो आउने रे । यो पनि प्रकृतीबाट टाढा भएर आएको रोग हो । प्रकृतिको नियम अनुसार ” चल्नेहरु नै धेरै दिन सम्म चल्ने छन् , नचल्नेहरु छिट्टै नचल्ने हुनेछन् रे ”। हो यति जानेर जीवन चलाए अलि धेरै दिन चल्न सकिन्छ । ब्रह्मको ज्ञान अनुसार चन्चलताबाट नै जीवन सुरु भएको छ त्यो चन्चलता लम्याउनु नै जीवन लम्ब्याउनु हो । तर भोक लागेको वेलामा खाना खाँदैमा शरीरमा भएका सबै अङ्गहरुको चन्चलता लम्बिदैन । मानिसको शरीर भनेको ठुलो मेसिन गाडीहरुको जस्तै छ। गाडीहरुमा थुप्रै विभिन्न साना साना अरु मेसिनका पार्टहरु मिलेर बनेका हुन्छन् त्यस्तै गरेर विभिन्न अङ्गहरु मिलेर मानिसको शरीर बनेको हुन्छ । गाडीहरु पनि लगातार चलाएन र लगातार रेखदेख गरेन भने जाम हुन्छ कि त बिग्रन्छ, हो त्यस्तै छ मानिसको शरीर पनि । डाक्टरहरुको काम त शरीरका पार्टहरु बिग्रेपछि बनाइदिनेहुन् तर शरीरका पार्टहरु बिग्रन नदिने आफैले हो । त्यसैले प्रकृतिमा निस्कनु, ढुङ्गा माटो चलाउनु, खुल्ला ठाउमा निस्केर हावा खानु, विभिन्न ठाउहरुको भ्रमण गर्नु, डाडाहरुमा उक्लनु, खोलानालाहरुमा जानु छुनु, घाम ताप्नु, पानीमा पनि रुझ्न सिक्नु, प्राकृतिक वा अर्गानिक खानाहरु खानु सेवन गर्नु, यो प्रकृतिले सिकाएको रोग नलाग्ने, रोग लागे पनि अलि ढिलो लाग्ने र लागेका रोगहरुको प्राकृतिक उपचार गर्ने विधिहरु हो । चिन्ता धेरै नलिनु, रिस धेरै नगर्नु, अरुले मिठो खाएकोमा पिर गर्न नलाग्नु, आफ्ना छोराछोरी सँधै राम्रा अर्काका नराम्रा देख्ने नगर्नु, सम्पती सँधै अरुकै बढि देखेर आफ्नो सँधै कमि देख्नु तिर नलाग्नु पनि उपचार विधि हो । अरुथुप्रै छन् यहा यति मात्र भनम । मानिसले ब्रह्मको ज्ञान द्वारा सृष्टि, जीवन, मृत्यु र तेस्रो नेत्रको कुरा बुझेर मानव शरीरको वास्तविकता बुझेर आफ्नो सुरक्षा गर्नु पर्दछ । मानिसले ब्रह्मको ज्ञान बुझेर आफ्नो शरीरको रक्षा गर्न जान्नु सबैभन्दा उत्तम विधि हो । यसरी सबै प्रणालीहरु विधिहरुलाई समेटेर गरिएका मानव जीवनका उपचारका विधिहरु अति उत्तम हुने थिए भन्ने हामीलाई लागेको छ ।
मानिसको आफ्नो जीवनको सबै भन्दा जिम्मेवार आफै हो । विग्रेपछि अरूलाई दोष लगाउदैमा जीवन फर्कदैन । कुनै विरामी हुँदा आफैनै जागरूक भएर उपचारका लागी हारगुहार गर्नु रोग छिटो पत्ता लगाउने र छिटो उपचार हुने विधि हो । प्राय: भनेको नटेरेरहरूलाइ नै रोगहरु तथा स्वास्थ सम्बन्धित समस्याहरू आउने गरेका हुन्छन् । जस्तै धेरै चकचक नगर भनेर भन्दा नमान्नेहरू चोटपटकमा परेका हुन्छन्, चुरोट नपिउ भन्दा नमानेर चुरोट धेरै खानेलाइ स्वास सम्बन्धित रोगहरु लाग्ने र गुलियोहरु तथा भातहरु धेरै नखाउ भन्दा नमान्नेलाई सुगरको रोग हुने सम्भावना बढि हुन्छन् । त्यस्तै थुप्रै उदाहरणहरू छन् ।
सृष्टिको नियम अनुसार जन्मेका हरेक मानिसहरु एक दिन मर्नै पर्छ । कुनै पनि उपचारका विधिहरुले मृत्युलाई पर सारेको हो मृत्युलाई टारेको होईन । मृत्युलाइ पर सार्न रोग लाग्नु भन्दा अगाडिनै सतर्क भए ध्यान दिनु पर्दछ । रोगलाई पर सार्न स्वयम् ब्यक्तिको, परिवारको, गाउ समाजको तथा राज्यको तथा त्यसै गरेर आर्थिक अवस्थाहरुको महत्वपूर्ण भुमिका हुन्छन् ।
एउटा कथा छ । एउटा घरमा सौताहरु बस्दा रहेछन् । दुबै सोताहरुका आफ्ना आफ्ना छोरा छोरीहरु थिए । बाहिरबाट हेर्दा मिलेरै बसेका जस्तै देखिन्थे । एक दिन अर्को सौताको छोरोले कतै जान भनेर बसको टिकेट किनेछ । घरमा हल्ला चल्यो अर्कि आमाले पनि सुटुक्क थाहापाईछिन् र सुनिछन् कि अर्किको छोरोले बस किन्यो भनेर सुनिछन् । अब बर्बाद भयो सम्पति लुकाएर राखेका रहेछन्, मेरा सन्तानलाई ढाटेछन् , मेरा छोराछोरीलाई रित्तो पार्ने भए भन्दै भित्र भित्रै भुटभुटिराखिन, तिनिलाई खाना खान मन लागेनछ, निन्द्रा लागेनछ, रिङ्गटा लाग्ने, वाक वाक लाग्ने सबै हुन थाले पछि क्लिनिक लगेछन् । डाक्टरले जाच गरेर प्रेसरका तथा अरु थुप्रै औषधी दिएछ । त्यहि वेला बसको टिकट किन्ने छोरा आमालई क्लिनिक लगेछन् रे भनेर थाहा पाएर आमालाई क्लिनिकमानै भेट्न पुगेछ । आमा छोराको कुरा भयो अनि आमाले छोरोलाई सोधिछन् छोरो तँ कता गईथिस भनेर । छोराले भनेछ आमा मत विदेश जाने भएँ साउदी जाने भएर बसको टिकट किनेर ल्याए आमा भनेछ । बसको टिकट किनिस कि बस किनिस बाबु मैले अलि कानले ठम्याईन भनेर आमाले फेरि दोहेर्याएर सोधिन । छोराले भनेछ बसको टिकट किनेको हो, आमा हामीसँग बस किन्ने हैसियत भए त म किन साउदीमा जान्थेर वेल्चा हान्न त्यो गर्मिमा भनेर भनेछ । आमाले होतनि बाबु साउदीमा त गर्मी हुन्छ रे भन्छन् भनिन र मनमनै बल्ल खाईस भनिन र औषधी पसले कहा औषधी फिर्ता गरिन र भनिन अब मलाई सन्चो भयो औषधी खानु नपर्ने भयो भनिन रे ।
हामीले दिन खोजेका उपचारका विधिहरु यिनै परिभाषालाई ध्यानमा राखेर दिन खोजेका छौँ ।
धन्यवाद । सदाशिव कि जय ।
……Return to Home page
